CEMAL TUNÇDEMİR : Tarihin en büyük para soygunu
30 Eylül 2020
The Guardian gazetesi, Panama Belgelerinin ortaya saçıldığı 2016 Mayıs ayında, bu belgelerden hareketle yaptığı araştırmalardan birinde, Londra’da bulunan İngiltere’nin en pahalı ve en yüksek rezidans gökdelenindeki evlerin sadece üçte birinin İngiltere vatandaşlarına ait olduğunu belirleyecekti. Ülkenin en lüks rezidans gökdelenindeki dairelerin üçte ikisinin sahibi İngiliz değildi.
Örneğin gökdelenin en gözde evi, 51 milyon Euro değerindeki 2000 metrekarelik beş katlı teras dairesi, Rus lider Putin’in seçim kampanya şirketinin ortağı Andrei Guriev’e aitti. Guriev, Buckingham Sarayından sonra Londra’nın en büyük konutu olan Witanhurst Malikanesinin de sahibiydi. Putin’e muhalif herkesi Rusya düşmanı ve vatan haini göstermekle görevli Guriyev, Londra’daki bu devasa teras dairesinin bir katına kendisi ve misafirleri için bir Rus Ortodoks kilisesi inşa edecek kadar da dindar ve milliyetçi bir Rustu.
Onun altındaki 2,7 milyon Euro’luk dairelerden birinin sahibi Nijerya’nın finans bakanı Ebitimi Banigo’ydu. Guardian’ın milyon dolarlık dairelerin tespit ettiği sahipleri arasında, Irak Kürdistan Bölgesinin lider ailesine çok yakın Kürt kökenli bir petrol baronundan, Kırgızistan liderinin çok yakın arkadaşı Kırgız bir votka baronuna, Kazakistan’ın o günlerdeki diktatörü Nazarbayev’in damadından, Çin’de parti yönetimine yakın isimlere ile Ortadoğu ve Afrika’nın zenginlikleri şaibeli bakan ve bürokratlarına kadar farklı kıtalardan kişiler vardı.
Hepsini bu lüks gökdelende, paravan şirketler aracılığıyla buluşturan sırrın adı ‘offshore’du.
Yani, yabancı sermaye girişine çok açık, paranın kaynağını sormayan; katı gizlilik kurallarıyla sermaye sahiplerinin kimliğini koruyan; ya çok düşük oranda vergi alarak ya da hiç almayarak paranın kendisini de koruyan; politik ve ekonomik olarak istikrarlı yönetim bölgeleri. Bunların çoğunluğu, Mann Adası, Jersey Adası, Virgin Adaları, Cayman Adaları, St Kitts, Bermuda, Cook Adaları gibi adalar olduğu için, bu finans merkezlerine, ‘’açık deniz finans merkezi’’ anlamında ‘Offshore Finance Center’ deniyor. Ama isme aldanmamak lazım. İsviçre, Singapur, Hong Kong, Lüksemburg, Liechtenstein, Monako veya ABD’de Delaware, South Dakota, Nevada eyaletleri gibi ‘onshore (karada)’ olanları çok daha büyük çaplı.
Offshore merkezlerinin çok büyük bölümünün İngiliz egemenliğinde olmasının avantajıyla, dünyadaki vergi cennetleri ağlarının en büyüklerinden birinin merkezi Londra. Yani, offshore’un 20-30 trilyon dolar arası bir büyüklüğe ulaştığı tahmin edilen Matrix evreninin küçük bir gökdeleninin, bir ‘database’ hack’iyle, biz fanilere görünür hale geldiği yer.
Offshore sisteminin başlangıçtaki iddiası, servet sahiplerine ‘mahremiyet’ sağlamaktı. Ancak Londra’daki lüks gökdelen, sistemin temel hizmetinin ‘gizlilik’ haline geldiğinin de çarpıcı göstergelerinden biriydi. Mahremiyet ve gizlilik aynı şeyi ifade etmiyor. Mahremiyet, meşru bir ticaret, yetenek veya çabayla kazanılmış zenginliği, önyargıdan korunma, normal hayat yaşamak, tehditlerden uzak olmak gibi amaçlarla, gözlerden uzak tutma çabasını ifade ediyor. Gizlilik ise, yasa dışı veya haksız şekilde elde edilmiş, bilinir hale geldiğinde başınızı hukukla veya seçmenlerle belaya sokacak serveti gözlerden uzak tutma çabasını ifade ediyor.
Uzak ve Orta Asya’nın, Ortadoğu’nun, Afrika’nın ve Latin Amerika’nın devlet başkanı, bakan ve bürokratları ile onların iş insanı görünümündeki ihaleci ortakları, meşru ve yasal yollardan zengin olmadıklarının güçlü bir göstergesi olarak, Offshore vergi cennetlerinde kurulmuş paravan şirketler aracılığıyla sahipliklerini gizleyerek, New York, Londra gibi merkezlerde yeni yatırımlar ve lüks harcamalar yapıyorlar, bu daireleri satın alıyorlar.
‘Gizlilik’, tarihin en büyük para soygunun da anahtar kelimesi.
Küresel para trafiği hakkında yaygın yanlış algımız şu: Dünyada bir yanda muhtaç ülkelere cömertçe zenginliğinden pay veren yardımsever zengin ülkeler, bir yandan da hiç parası olmadığı için bu yardımlarla ayakta durabilen veya gelişmesini sürdürebilen yoksul ülkeler var.
Oysa acımasız gerçek bunun tam tersi. Fakir ülkelerden, gelişmiş zengin ülkelere dönük para transferi en az iki kat daha büyük.
ABD merkezli Küresel Mali Dürüstlük (GFI) adlı kuruluş ile Norveç Ekonomi Üniversitesi Uygulamalı Araştırmalar Merkezinin, 2016 yılında yayınladığı, küresel para trafiğinin sadece resmi verileri üzerindeki araştırmaya dayalı raporu, bu açıdan çarpıcı bir resim ortaya koyuyor. Bu rapordaki ‘’resmi rakamlar’’, yoksul ülkelere karşılıksız yardımlardan, kredilere, borç iptallerinden, uluslararası ticarete kadar oldukça geniş bir yelpazeye sahip. Rapora göre, sadece 2012 yılında, gelişmiş dünya ülkelerinden yoksul Afrika ve Asya ülkelerine transfer olan paranın miktarı 1,3 trilyon dolar. Ama buna karşın aynı yoksul Asya ve Afrika ülkelerinden gelişmiş ülkelere o yılda transfer olan paranın miktarı ise 3.3 trilyon dolar.
Yani, yoksul dünyadan gelişmiş dünyaya, her yıl, fazladan 2.2 trilyon dolar transfer oluyor. 1980’li yıllardan beri, bu şekilde fazladan, 16.3 trilyon dolar para, gelişmiş Batı ülkelerine transfer olmuş. Yani kürenin ve tarihin en büyük ekonomisi olan Amerikan ekonomisini sıfırdan inşa etmeye yetecek kadar muazzam bir para.
Ülkeler arası para transferi dendiğinde çoğumuzun aklına gelen ilk gelen kalem, yani gelişmiş ülkelerdeki göçmenlerin yoksul ülkelerindeki ailelerine gönderdikleri para da elbette ki bu resmi rakamlara dahil. Batı ülkelerinde yaşayan göçmenlerin ülkelerindeki ailelerine para göndermesi ve yoksul ülkelere yapılan yardımlar günümüzde, Batıdaki yabancı karşıtlarının, ‘göçmenler parazit gibi zenginliğimizi sömürüyor’ iddiasının da temellerinden birini oluşturuyor. Oysa bu aile yardımı paraları, küresel para trafiğinde, ne ırkçı Batılıların ne de bizim sandığımız kadar büyük bir kalem değil, hatta küsurat gibi kalıyor. Ülkelere yardım olarak giden her 1 dolar yardıma karşılık ise, yoksul dünyadan 24 dolar geri geliyor.
Örneğin zengin Batı ülkelerinde yaşayan Sahra güneyi Afrikalılarının ailelerine gönderdiği yıllık aile yardımı parası 31 milyar dolar. Bu 31 milyar dolar, bazı örneklerde, sadece tek bir çokuluslu batı şirketinin, bir sahra Güneyi ülkesinde kazanıp, yazılmasına kendisinin katkı yaptığı mevzuat veya rüşvet verdiği diktatörler sayesinde, çeşitli fatura oyunlarıyla, bir offshore merkezine transfer ettiği para kadar bile olmayabiliyor.
London School of Economics’te ders veren antropolog ekonomist Jason Hickel, The Guardian gazetesinde yayınlanan bir yazısında bu veriler ışığında, ‘’Zengin ülkeler yoksul ülkeleri kalkındırmıyor, yoksul ülkeler zengin ülkeleri kalkındırıyor’’ yorumu yapmaktan kendini alamıyor.
Para transferindeki bu cari açığı, ‘’Batı, teknoloji geliştiriyor, yeni fikirler, yeni trendler üretiyor. Üreticinin para kazanabildiği bir sistem oluşturmayı başarabilmiş. Ticarette bir üstünlük yaşaması tabii ki şaşırtıcı değil’’ şeklinde savunup geçmek ise mümkün değil. Çünkü, Uzak ve Orta Asya, Ortadoğu, Afrika ve Latin Amerika’dan gelişmiş ülkelere para transferini, tamamı ile legal ticaret oluşturmuyor.
Tarihin adeta en büyük soygununa dönüşmüş küresel para transferinde nerdeyse son 40 yıldır aslan payını, ‘gizli veya kayıt dışı’ paralar oluşturuyor. GFI raporuna göre, 1980’li yıllardan beri gelişmekte olan ülkelerden gelişmiş ülkelere, fatura hileleriyle, ‘vergiden kaçırılarak’, çok büyük çoğunlukla offshore gibi yollardan giden gizli sermaye, 13.4 trilyon dolar.
Aynı yol, bu ülkelerin liderlerinin, lider ailelerinin, politikacıların, bürokratların veya organize suç örgütlerinin ülkelerinde, ihaleler, komisyonlar, rüşvetler, uyuşturucu, silah, insan kaçakçılığı ve haraç gibi yollarla elde ettikleri yasadışı paralarını aklamakta da kullanılıyor.
Yani her yıl 700 milyar dolar civarında yolsuzluk parası, offshore sistemi aracılığı ile güvenli cennetlere, New York ve Londra gibi merkezlerde kurulu bankalara transfer ediliyor. Her yıl, simit satışından, bilgisayar satışına, çay ve fındık hasılatından, berber ve kasabına, memur maaşlarından cep telefonlarına, elektrik faturalarından, banka işlemlerine ve dolmuş otobüs biletlerine kadar sıfırdan yeni bir Türkiye ekonomisi inşa etmeye yetecek büyüklükte bir para bu.
2008 ekonomik krizinin derinleştiği günlerde, Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Organizasyonu OECD’nin o dönemdeki genel sekreteri Angel Gurria da, The Guardian’daki bir makalesinde şu itirafı yapacaktı:
‘’Gelişmekte olan ülkeler, her yıl, gelişmiş ülkelerden aldıkları finansal yardımın üç katından fazlasını küresel vergi cennetlerine kaybediyor’’.
İronik olan ise, Batı ülkelerinin yoksul dünyaya yaptığı mali yardımların çok büyük bölümünün de yine bu ülkelerin yolsuz politikacıları, diktatörleri, onların aileleri, bakanları, generalleri, bürokratları ve ihaleci işbirlikçilerince ‘iç edilip’, yeniden Offshore merkezlerine, New York, Londra bankalarına dönmesi.
İroninin ironisi olarak da aynı milli liderler, kurdukları yolsuzluk sistemi sebebiyle mütemadiyen krizdeki ekonomilerinde günü kurtaracak borç para için yine bu bankaların kapısını çalıyor. 1980 yılından beri New York ve Londra’daki bankaların kasalarına giden (ana borç bile değil) sadece faiz ödemesi, yaklaşık 4,2 trilyon dolar.
Mısırlı Marksist ekonomist Samir Amin, daha 1960’lı yıllarda, ‘’mevcut küresel ticaret düzeninde, kalkınmakta olan ülkelerin hiçbir zaman kalkınamayacağını’’ savunan ve sonradan ‘bağımlılık teorisi’ olarak adlandırılacak ekonomik sistem eleştirisini dillendirecekti. Söz konusu eleştiriler, Soğuk Savaş ikliminde, bir Marksist ekonomistin anti-kapitalist paranoyası muamelesi görecekti. Günümüzde, Amin’in eleştirilerini artık Financial Times, Economist ve Wall Street Journal da bile sıkça okur hale gelmemiz boşuna değil.
Kürenin kuzey ve güney yarımları arasındaki ortalama yıllık kişi başına gelir farkı, Amin’in tespitlerini yaptığı 1960’larda 9 bin dolar ilen günümüzde yaklaşık 4 katına, 35 bin dolara ulaşmış durumda. Bu muazzam gelir uçurumunun tek sebebi tabii ki yasal ticaret değil. Çok uluslu şirketler ve politik liderler için yolsuzluğu çok kolaylaştıran offshore gibi finans mekanizmalarının yükselişi ve buna paralele olarak kurumsal ve anayasal devlet yapılarının bütün denetim mekanizmalarının çöküşü asıl faktör.
Offshore gibi finans mekanizmalarının, devlet başkanlarına, bakanlara ve bürokratlara yolsuzlukla, rüşvetle, suistimallerle elde ettikleri paraları güvenli yerlere taşıyıp, sahipliklerini gizleyip, paravan şirketler aracılığı ile harcamayı çok kolaylaştırması, görece işleyen demokrasilerde de, son 20 yılda, tıpkı Afrika’da on yıllardır olduğu gibi, küçük ölçekli yolsuzlukların yerini, sistematik ve astronomik yağmanın almasına yol açtı. Devlet gücünün, kamu yetkilerinin, hukukla, parlamentoyla, iktidardan bağımsız medya ile ve ifade özgürlüğü/protesto hakkıyla sürekli denetim altında olmasının neden önemli olduğunu kavrayamamış toplumlar bu süreçte çok daha ağır bedeller ödüyor. Otoriterleşen demokrasilerden offshore merkezlerine para akışı 2000’li yıllardan beri adeta katlanarak artıyor.
Amin’in ticaret düzenindeki adaletsizliğe dönük haklı eleştirilerinin, bugünkü resmin asıl önemli parçasına dikkat çekmemesi nedeniyle, ‘sömürülen masum esmer adam, sömürücü kötü Batılı beyaz adam’ kolaycılığında bir kültürel veya coğrafi bakışa savurma ihtimali de var.
Öncelikle, gelişmekte olan ülkelerden, gelişmiş ülkelere bu ‘gizli’ kara para transferi, Batı toplumlarının cebine gidiyor değil. Aksine, gittikçe kriminal bir karaktere bürünen finans sistemi, bu toplumlarda gelir dağılımı uçurumunu derinleştirmenin de ötesinde artık hukuk sistemlerini, demokrasilerini tehdit eder konuma gelmiş durumda. Donald Trump bir yandan Amerikalıları, ‘Meksikalı göçmenler ve siyah çeteler sokaklarda uyuşturucu satıyor, korkunç bir tehdit’ diye korkuturken, diğer yandan da Meksikalı uyuşturucu kartellerinin kazandığı milyarlarca doları, hukuktan ve rakiplerinden koruyacak şekilde ABD bankalarında tutabilecekleri şirket mahremiyet düzenlemeleri getirebiliyor. ABD’yi tarihin en büyük ‘’vergi cennetine’’ dönüştürüyor. Bir Amerikalı hukuk yetkilisi, konuyu araştıran gazeteciye, ‘vergi cennetleri’ ve ‘offshore gizliliği’ olduğu müddetçe suç ve yolsuzluk evreninin kara parasıyla mücadele edilemeyeceğine şöyle dikkat çekiyor:
‘’Terör ile mücadelede en temel gerçek, terörün kendini güvende tutabildiği bir coğrafyası varsa asla başarılı olamayacağınızdır. ABD, finans kriminallerine son derece güvenli bir cennet olma yolunda. Bahamaların, Virgin Adalarının ve diğer adalarının asla olamayacağı kadar etkin bir vergi cenneti’’.
Nüfusu sadece 800 bin olan South Dakota eyaletinin banka kasalarında saklanan kişisel servetlerin toplamı 400 milyar dolara yaklaşmış durumda. Ve bunun çok önemli bir kısmının sahipleri Amerikan vatandaşı bile değil. Çoğu offshore merkezlerinde kurulu paravan şirketler aracılığı ile bu emniyet fonlarına yatırıldığı için gerçek sahiplerini de kimse bilmiyor. Yine, Trump, yoksul muhafazakar beyazlara, toplam büyüklüğü birkaç yüz milyon dolarlık sosyal yardım programlarını, ‘tembel zenciler ve göçmenler parazit gibi devletten, vergilerinizden besleniyor’ diyerek bütçe açığına gerekçe yaparken, kendi hataları ve hatta suçlarıyla 2008 gibi krizlere neden olan Wall Street firmalarına trilyonlarca dolar havadan kaynak aktarılmasını gözden kaçırabiliyor. Yüz milyarlarca dolarlık şirketlerden bir öğretmenden alınan kadar bile vergi alınamadığı vergi reformları yapabiliyor. Dünyanın en büyük şirketlerinden biri olan Amazon, Trump’ın ünlü vergi reformu sayesinde son üç yılın ikisinde ‘sıfır cent’ federal vergi ödedi. Milyarder Trump’ın kendisinin 12 yıl boyunca ödediği toplam gelir vergisinin toplam 1500 dolar olduğunu bu hafta öğrenebildik.
Yine Amin’in 1960’ların dünyasındaki ticari verilerle sınırlı eleştirisi, mevcut resimdeki para transferinin aslan payı olan ‘sistemik yolsuzluk’ ile Asya, Afrika ve Latin Amerika toplumlarına egemen ‘anti-hukuk’ kültür hakkında da pek bir şey söylemiyor.
Devlet teşkilatlarına ve toplumlarının bilinçaltına egemen olan anti-hukuk kültür, Nijerya, Rusya, Hindistan, Irak, Gana, Brezilya, Venezuela, Pakistan gibi ülkeleri soymanın, Hollanda, İsveç, Danimarka, Almanya, Kanada, Yeni Zelanda, Japonya, Güney Kore gibi ülkeleri soymaktan neden çok daha kolay olduğunu açıklayan temel şeydir.
‘Soyulan’ dünya toplumlarının, kendileri hakkındaki büyük cehaletleri, kendi toplumlarının diğer yarısını düşman veya virüs gibi gören kabileci bakış açıları, sayısız hayal kırıklığına rağmen hala kendilerini tek bir liderin kurtarabileceği yanılgıları, yaşadıkları yağma ve yoksulluk kısır döngüsünden kurtulmalarını imkansız kılıyor. Bu toplumlar, maruz kaldıkları yoksulluk ve yoksunlukların ilk ve en önemli sorumlusunun yine kendileri olduğu gerçeği ile yüzleşecek olgunluğa bir türlü ulaşamıyorlar.
Soyulan toplumların istisnasız hepsinde devlet kutsal veya mistik bir varlık. Devlete hesap sormayı, protesto etmeyi, medya yoluyla yanlışları suçları ifşa etmeyi vatan hainliği, düşmanların ekmeğine yağ sürmek olarak gören bir kültür egemen. Bu da devlet gücüne sahip herkese her türlü gayrimeşru işi pervasızca yapma kolaylığı sunuyor. Maaşı 625 dolar olan Tacikistan Devlet Demiryolları Müdürü Emanullah Hukumov’un ailesi, ulaşım ihalelerinden kazandığı servetle, Prag’da toplam değeri 10,5 milyon dolar olan lüks evlerinde yaşamını sürdürürken, bu yolsuzlukları ortaya çıkaran gazeteci Kharillo Marsaidov, vatan hainliği suçlamasıyla Duşanbe’nin en yüksek güvenlikli hapishanesindeki hücresinde çürüyor.
Yine bu toplumların tamamının ortak özelliği devletlerinin ‘monolitik’ bir yapıya sahip olması. Sahiplerinin ‘uyumlu’ ve ‘hızlı karar alabilen’ dediği devlet yapısına sahipler. Yani kuvvetler ayrılığı başta olmak üzere ana erkleri ve her erkin içinde birbirinin yanlışlarını bulup çıkarmaya eğilimli teşkilatları traşlanmış bir devlet yapısı. Oysa ki ‘hukuk devleti’, ‘kuvvetler ayrılığı’, ‘denge denetleme sistemi’ gibi mekanizmalar, bir topluma her zaman en yakın, en yıkıcı tehdidin kendi devletinin gücü olduğunun öğrenilmesiyle doğmuş korunma mekanizmaları.
Yine soyulan toplumlar, bulundukları coğrafyaya göre, Yahudileri, Müslümanları, Hristiyanları, Hinduları, Meksikalıları, göçmenleri, kendi toplumlarının diğer yarısını vs şeytanlaştırıp sorumlu tutan veya ‘’dünyayı yöneten yedi aile’’ gibi uçuk komplo teorileri ile her şeyi açıklayıp, kendilerini sorumluluktan kurtaran şarlatanlara meyleden toplumlar. Onları bu hallere düşürenin ‘kahrolası ötekiler’ olduğunu söyleyen, herkesten daha milli ve yerli liderlerince sömürülmeye devam ediyorlar. Bu liderler de, iktidarlarının ve mevcut finansal yolsuzluk düzeninin devamı için, toplum içindeki kültür savaşları ve kutuplaşmayı derinleştirdikçe derinleştiriyor. Karanlık bir kısır döngüde kuşaklar boyunca debeleniyorlar.
Kolayca soyulabilen toplumlar şu önemli gerçeği bir türlü göremiyorlar;
Futbolu, dansı veya şarabı, vatan millet kilise çanı, bayrak edebiyatına tercih eden bir Danimarka başbakanın yolsuzluk yapmadan görevini tamamlayıp devretmesi, onun ahlaklı bir insan olmasından kaynaklanmıyor. Tıpkı, her konuşması vatan millet bayrak, anti emperyalizm üzerine olan bir zamanların sosyalist bağımsızlık savaşçısı Robert Mugabe’nin, on yıllarca iktidardan ayrılmayıp, nihayetinde dünyanın en zengin, en zalim devlet başkanlarından birine dönüşmesinin sadece onun ahlaksız bir insan olmasından kaynaklanmaması gibi.
Afrika liderleri tarihine bakacak herkes, çoğu yoksul halk kesimlerinden gelen liderlerin ilk aylarında veya yıllarında nasıl halk için çalıştıklarını ve önemli gelişmeler kaydettiklerini görebilir. Ama, bağımsız yargının, meclisin, medyanın, eşit şartlarda adil seçimlerin ve özgür protestoların denetiminde olmayan bir iktidarın bozamayacağı tek bir insan bile yok. Bu lider ne kadar dindar, ne kadar milliyetçi, ne kadar ulusalcı, ne kadar devrimci, ne kadar yurtsever, ne kadar sosyalist, ne kadar özgürlükçü olursa olsun fark etmez.
2016 Panama Belgelerinin sızdığı hukuk firması Mossac Fonseca’nın öyküsünü anlatan ‘The Laundromat (Çamaşırhane)’ filminde Mossac Fonseca’nın ortaklarından Roman Fonseca’yı canlandıran karakter şöyle yaklaşıyor bu gerçeğe;
‘’Hepimiz dünyayı kurtarmak için yola çıktığımıza inanırız. Ama hepimizin içinde bir kurt sürüsü var. Bununla beraber bu hırslarımız içinde gezinen küçük koyun sürüleri de var. Adil insan olmak istiyoruz ama nasıl olursa olsun kazanan olmayı daha çok istiyoruz. Haklı olmak istiyoruz ama haksız da olsak sonunda bizim dediğimizin olmasını daha çok istiyoruz. Çoğumuzun ‘dava’ dediği şey bu.’’
Yolsuzluğa açık denetimsiz sistem, kim olursa olsun lideri, günün sonunda bir yağmacıya dönüştürecektir. ‘Batı’ toplumları, 20’nci yüzyılda bu gerçeği, çok acı deneyimlerle bile olsa, öğrenmeyi başardığı için kürenin en müreffeh coğrafyasına dönüşebildi.
Danimarkalı, Hollandalı, İsveçli, Kanadalı, Alman muktedirler çoğunlukla yolsuzluk yapmıyorlar, çünkü yapamıyorlar. Gerçekte bu ülkeler de, yol bulabilse yolsuzluk yapacak muktedirlerle, yetkililerle dolu. Ama işte, en ufak yanlışlarını, en ufak bir baskı, yargılanma endişesi yaşamadan hemen ifşa edebilecek bir ‘hasım medya’nın varlığı; şirketlerdeki veya kamu kurumlarındaki yasadışı işleri savcılara veya medyaya ispiyonlayan ‘düdükçüleri (whistleblower)’ koruyan yasalar; en muktedir kişi hakkında bile olsa her haberi ihbar kabul edip hemen soruşturma açabilecek bağımsız polis ve savcılık mekanizmaları; ‘’vatan millet’’ edebiyatı ve ‘’devletin bekası’’ iddiası ile bile baskı altına alınamayacak, sadece ve sadece adalete hizmet eden bağımsız yargı(devletin adaletten başka bekası da temeli de olamaz); bakanlıklarından politikacılarına, istihbaratından, ordusuna, bankasından, büyük şirketine her güç odağını denetleme, düzenleme yetki ve gücüne sahip güçlü meclisi; ve yolsuzlukla, torpille, rüşvetle zenginleşeni ayıplayan onlara saygı göstermeyen toplumu olan bir ülkede, bırakın milyarlarca doları iç etmeyi, makam odanıza çerez baklava alma yolsuzluğunu bile kolayca işleyemezsiniz.
Hukuk devleti, protesto özgürlüğü, basın özgürlüğü, ifade özgürlüğü, yargı bağımsızlığı, güçlü parlamentosu, yapacağı her işlemde talimat telefonlarına değil anayasaya yasalara bakacak polisi olmayan ülkeler, soyulmaya, yağmalanmaya son derece hazır ülkelerdir. Hiçbir milli ve yerli lider, hiçbir hamasi veya dini söylem bu yağmayı engelleyemez. Aksine yaratacağı kültürel çatışmaların oluşturacağı kafa karışıklığıyla bu soygun ve yağmayı daha da kolaylaştırırlar.
Her şeyden fazla küreselleşmiş ‘anti-küreselcilik’
Ülkelerinde, kabileci eğilimleri veya kültür savaşlarını tetikleyip kutuplaşmayı derinleştirerek; sadakat karşılığında yolsuzluk imkanlarını bütün devlete yayarak; parlamentoları, hukuku ve medyayı işlevsizleştirerek; kendilerine dokunulmazlık tesis eden milli ve yerli (nationalist / nativist) liderler sayesinde bu küresel soygun düzeni, yarım yüzyıldır hiç olmadığı kadar büyük bir korumaya kavuşmuş durumda.
Kendi ülkelerinde muhalif herkesi ‘küreselcilerle’ işbirliği içinde olmakla suçlayan Neopatrimonyal liderler, ironik olarak tarihin en küresel bağlantılı lider kuşağı haline gelmiş durumda. Küresel bir soygun ağının çarkları içinde dolanmakta, şirketler kurmakta, gizli para transferleri yapmakta, birbirleriyle halklarından ülkelerinden gizledikleri bağlantılar kurmakta hiçbir beis görmüyorlar. Yerli ve milli liderlerin, bu son derece küreselleşmiş evrenlerinde, hem birbirleriyle hem de yolsuzluk paralarını transfer edip aklama hizmeti veren offshore hukuk firmaları, muhasebeciler, bankalar ve lüks endüstrisi ile oluşturduğu bu yeni ağa bazı sosyal bilimciler, ‘uluslararası gayrisivil toplum’ diyor.
Paralarını, bağlantılarını ve transferlerini gizli tutmak zorunda olan uyuşturucu tacirleri ve teröristlerin aksine bu yeni küresel suç dünyası gözümüzün önünde yasal görünümlü, mekanizmalar içinde çalışıyor. Offshore merkezlerine kurulmuş, bazı örneklerde onlarcası yüzlercesi iç içe geçirilerek sahiplerine ulaşması tek bir savcı için imkansızlaştırılmış şirketler, muhasebeciler, hukuk firmaları, yolsuzlukla kazandıkları paraları aklayıp legal görünüm verirken, küresel halkla ilişkiler şirketleri, lobiler de bu yolsuz liderlerin küresel itibarlarını parlatmaya çalışıyorlar. Yolsuzlara, bazen isimlerini de değiştirerek, güvenli bir ülkeden ikinci bir pasaport almalarını sağlayan firmalar, kirli parayı, Londra’da, New York’ta, Vancouver’da, Paris’te, Amsterdam’da emlak yatırımına dönüştüren lüks emlak firmaları, artık hesabını tutulamaz hale gelmiş servetleri yönetecek servet yöneticileri vb birçok aracı mekanizmanın da dolandığı bir paralel evren bu.
Para piyasalarında ‘açığa satış’ denince akla gelen ilk isim olan, 3,2 trilyon dolarlık ‘hedge fund’ sektörünün en önemli ismi Jim Chanos, 25 Temmuz’da Financial Times gazetesine verdiği röportajında, ‘’finansal yolsuzlukların altın çağındayız’’diye anlatıyor yaşadığımız günleri. Hakikati çok önemsemeyen hırslı paracılar için oldukça verimli, gayrimeşru işlemler yapan şirketler ve zenginler için oldukça korunaklı bir iklim oluştuğuna dikkat çekiyor. Wall Street’in Darth Vader’i lakabıyla da bilinen Chanos, bu işleyişi en iyi bilebilecek insanlardan biri. Yale Üniversitesinde, 17’nci yüzyıldan günümüze finansal yolsuzluklar tarihi dersleri de veriyor. Kendi ifadesiyle, ‘nasıl yapılacağı hakkında fikir vermek için değil, yolsuzlukları tespit edebilmeye yardım için’.
ABD Finansal Suçlarla Mücadele Ağının (FinCEN) geçen hafta medyaya sızan bazı belgeleri, en saygın finans kurumları ve banklar için bile ‘kriminal para – yasal para’ çizgisinin ne derece flulaştığını bir kez daha gözler önüne seriyor. JPMorgan Chase, HSBC ve Deutsche Bank gibi büyük bankaların, kaynağı hakkında en ufak bilgiye sahip olmadıkları ve hatta çoğu zaman kriminal olduğu hakkında uyarıldıkları paraları, bu konuda dikkatleri çekildikten sonra bile transfer etmeye devam ettiklerini belgeleriyle görülebiliyor. Kazakistan’ın eski başkenti Almatı’nın eski belediye başkanı Viktor Khrapunov, İsviçre’ye kaçmadan önce, belediye yolsuzluklarından elde ettiği milyonlarca doları JP Morgan Chase bankası aracılığı ile güvenli limanlara transfer etmeyi başarmış.
FinCEN belgelerinden biri, İngiltere’nın muhafazakar partisinin en büyük bağışçılarından biri olan Putin bağlantılı işadamı Vladimir Chernukhin’in, bu bağışı yapmadan önce Kremlin’in kirli işlerinin finansmanında rol oynayan Rus oligark Suleyman Kerimov’a ait bir offshore şirketinden 7.8 milyon dolar aldığını gösteriyor. Muhafazakar Parti de İngiltere’yi Avrupa Birliğinden (gerçekte Avrupa Birliğinin denetleme getiren mekanizmalarından) kopararak, Rusya’dan, Çin’den, diğer ülkelerden yağmalanan kirli finansın ‘vahşi batısına’ dönüştürüyor.
Peki çözüm ne? Küresel para trafiğini dondurmak, sınırları kapatmak, ticareti engellemek mi?
Hayır.
Yurtta hukuk, dünyada hukuk!
Küreselleşme, geriye dönüşü mümkün olmayan bir süreç. İnsanların, şirketlerin paralarını, servetlerini, işlerini dünyanın istediği yerine kolayca taşıması kısıtlanamaz. Ancak, offshore sisteminin sunduğu gibi ‘gizlilik’ içinde de olamaz.
Öyleyse, hukuku da tıpkı para ve ticaret gibi küreselleştirmek gerekiyor.
Jason Hickel da bazı öneriler dile getiriyor. Bu öneriler arasında gizlilik hizmeti veren finans merkezlerinin elimine edilmesi, yasadışı veya kaynağı belirsiz paraları transfer eden veya muhafaza eden bankalara bankerlere ağır cazalar getirilmesi, şirketlerin bir yerde para kazandıkları parayı, vergisi düşük yere transferlerinde caydırıcı olacak küresel asgari şirket geliri vergisi konulması da var.
Birleşmiş Milletler’in 2011 yılındaki bir raporuna göre küredeki gayrimeşru finans trafiğinin sadece yüzde 1’i hukukça yakalanıp dondurulabiliyor. Çünkü paranın, ticaretin ve yolsuzluğun olağanüstü küreselleştşiği günümüzde, hukuk hala milli egemenlik sınırının dışına çıkamıyor. Trump’ın, Putin’in, Xi’nin, Modi’nin, Sisi’nin, Maduro’nun, Orban’ın ve diğerlerinin hepsinin bu kadar çok ulusalcı, milliyetçi, ‘uluslararası hukuk’ karşıtı, sözde ‘milli egemenlik’ vurgulu çıkış yapmasının sırrı bu. Sınır ötesi yetkileri olan hukuk mekanizmalarının kapılarını çalacağını biliyorlar.
Fakat, uluslararası bir hukuk mücadelesi olmadan bu kirli dünyayı şeffaflaştırmak, meşru parayı kara paradan ayırmak da mümkün değil. Dünyanın süper gücü ABD’nin yargısı bile tek başına bunu başaramaz.
Batı toplumları, dünyanın bir ucundaki bir virüs salgınına, ‘’aman bize ne’’ deyip aldırmamanın bedelinin ağır olduğunu öğrendiği gibi, dünyanın uzak ülkelerindeki yolsuzlukların, nihayetinde kendi sistemlerini de çürüteceğini görmeye başladı. Çürümenin, on yıllardır Afrika ve Asya’da olduğu gibi Batı’da da otoriter yolsuzlar üretmeye başladığını dehşetle görüyor. Görece demokrasiye sahip gelişmekte olan bir çok ülke ise, ‘kendilerinden olan bir liderin’ bu soygunu durdurmayacağını acı şekilde öğreniyor.
Yoksulluk, gelir eşitsizliği derinleştikçe, uluslararası toplumda duyarlılık da, küresel işbirliği isteği de hızla yükseliyor. Gittikçe artan baskı sonunda Birleşmiş Milletler Genel Kurulu, tarihinde ilk kez 2-4 Haziran 2021 tarihlerinde, New York’ta yolsuzluğa karşı özel oturum gerçekleştirecek. Uluslararası Şeffaflık Derneğinin (TI) de savunduğu, uluslararası yolsuzluk savcıları, uluslararası yolsuzluk kolluğu, uluslararası yolsuzluk soruşturma bürosu, bölgesel ve uluslararası yolsuzluk mahkemeleri kurulması önerileri de bu tarihi kurulda gündeme gelecek çözüm önerileri arasında. Elbette ki akşamdan sabaha uygulamaya geçecek değişiklikler değil ama çanların, yağmacılar için çaldığının da önemli bir göstergesi.
‘Laundromat’ filminde Roman Fonseca, ‘’Dünya hakkındaki basit gerçek, bir çok spor mücadelesindeki gerçeğin aynısı. Birinin kazanması için birinin kaybetmesi lazım’’ şeklinde özetliyor, tarihin en büyük soygununa katılan politikacı ve finansçıların psikolojisini. Bu aslında koronavirüsün de ideolojisi.
Bugünlerde hepimize, ‘’dünyanın uzak bir köşesinde bile olsa başka birisinin kaybı nihayetinde hepimizin kaybı olur’’ gerçeğini de öğreten virüsün…
CEMAL TUNÇDEMİR‘i Twitter’dan takip edebilirsiniz
Stratejik Güvenlik 
